Navigation – Plan du site

AccueilNumérosNuméro Spécial 1Axularren garaiko sermoi argitara...

Axularren garaiko sermoi argitaragabe bat : erunt signa in sole, et luna, et stellis. l. 21., goure ginco omnipotantac...

aurkezpena, oharrak eta transkripzioa.
Patri Urkizu
p. 186-212

Texte intégral

Justitia et pax osculatae sunt (Ps.84)

1JUSTIZIAK eta bakeak elkarri pot eman diote, halaxe dio Salmistak, eta egun-go mundu egoeraren aurrean horixe bera desiatuz hasiera eman nahi nioke hemen ene saio xume honi. Alegia, zubereraz idatzirik dagoen eta Axularren garaikotzat jotzen dudan hitz horiek beraxek darabiltzan sermoi baten aurkezpenari.

2Hala bada, hau hemen agertzearekin batera ohar batzuk nahi nituzke eman euskal sermoigintzaren inguruan baliagarri gerta daitezkeelakoan, bai euskal lite-ratur erlijiosoaren, bai euskal erretorikaren bai eta euskararen historiarako.

3Jakin, badakigu Goi Erdi Aroan Karlomagno enperadoreak « Capitulares » edo Buruxkak dei ditzakegun agirietan predikuak herriak konprenitzeko eran egitea gomendatzen zuelal, hau da, herriaren hizkuntzan egitea, eta Erdi Aroan sermoi guztiak, latinez idatziak zirenak barne, Frantzian batik-bat frantsesez ematen zire-la, bakarrik apezgoari zuzenduak eginik latinez.

4Baina zenbait lurraldetan beste hizkuntzarik ere mintzatzen baitzen, ezagunak dira, adibidez, okzitanierazko sermoiak, eta Genevieve Hasenohr-ek dioskunez2, ageri direnak garaiko hizkuntza lekukorik zuzenenak bezala, ohikoa zelarik beste lekutan bezala sermoi bildumak egitea urte guziko elizkizunetan erabil zitzaten.

5Ez da harritzeko ikustea, beraz, XV mendearen erdialdean inprimategia sortu zenez geroztik, kontutan hartzen badugu Eliza Katolikoak predikuari ematen zion garrantzia, Artes praedicandi... delakoak moldiztegiratuak, eta erretorikaren historia liburuetan3 gaia ukitzen duten ehunka titulu irakur daitezke XVI-XVII. mendeetan argitaratuak. Adibidez, Erdi Aroan eta geroago ere ospetsua izango zen Alain de Lille deitu teologo eta Pariseko Unibertsitatean errektore izan zenak (Lille, - Citeaux, 1203) Summa de arte praedicatoria idatzi zuen4, egile ezezagun batek Tractatus de modo discendi... seu de modo praedicandi5 bat plazaratu Leipzig-en XV mende bukaeran, eta Etienne Hoert jaunak6 Strasbourg-en 1513an beste Modus praedicandi... bat moldiztegiratu zuen. Liburu hauek, noski, aski arrakastatsuak eta garaiari egokituak izaten ohi ziren, eta horien bitartez azter dezakegu nolako erretorika zerabilten apezek beren sermoietan, eta garaia eza-gutzeko ere baliagarri gerta dakizkiguke, Louis Mourin-ek7 Jean Gerson (Gerson, 1363 - Lyon, 1429) teologo eta predikariaren sermoiak aztertuz erakusten digun bezala. Hots, zerabiltzaten aipamen, errefrau eta exempla-k, alegia, ixtorioak garaiko pentsamoldeen, burutazioen berri eman diezaguketela beste literatur tes-tuek baino areago.

6Erlijio ordenen artean, Jesuiten presentzia eta arrakasta XVI-XVII. mendee-tan izugarria izan zen, noski, hala irakaskintzan nola predikazioan, batipat beren Ratio studiorum delakoa zela medio, zeinek Humanitateen estudioari garrantzi handia ematen baitzion eta hauen artean bereziki Erretorikari, zientziarik noblee-na bezala. Ondorioz beren eragina predikazioan ere handia izan zen. Eta bidena-bar idatzi zuten oratoriaz liburu aski, adibidez, Bartolome Bravok De arte oratoria8 ospetsua plazaratu zuen eta Aita Reggiok Orator Christianus ezaguna.

7Gure esparrura, hau da Euskal Herrira gatozelarik, eta zehazkiago Axularren garaiko sermoigintza aztertzera, ez dago dudarik honek garrantzi izugarria izan zuela Trentoko Kontzilioaren ondoren, apezpikuen sinodalek adierazten diguten bezala herriaren heziketa katolikoan ezinbestekotzat jotzen baitzen.

8Jakin, badakigu nola Baigorrin sortu zen Bertrand d'Etchauzek (1557-1645), Henri IV aren kontseilari eta kapeilauak eta geroago Baionako apezpikuak, Axularren babesle izan zenak, zioetenez, kortesau baten hizkeraz areago mintzo zena apezpiku hizkeraz baino, Baiona utzi eta Tours-era joatea eskatu zuelarik, hiri honetan katedrala izugarri dotoretzeaz eta apaintzeaz gain Maison de l'Oratoire delakoa sortu zuela.

9Ezaguna da bestalde, Axularrek berak lehenik fama eta ospea predikari moduan izan zuela Henri IV aren gutun batean nabarmentzen den bezala, il a presche la parolle de Dieu au gre et contentement de l'evesque et gens de bien du dit pays9 alegia, Jainkoaren hitza hedatu duela apezpikuaren gogo eta kontenta-menduaren arabera hala nola aipatu herriko jende onen gustora. Halaber, 1611. urtean badakigu Lancre eta sorginkeriaren arazo triste haren ondoren, non zazpi-rehun pertsonak baino gehiago bizia galdu zuten, zenbait apaiz barne, egoera baretzeko erreginak predikari onak euskaldunei bidaltzea zela erabaki zuela eta hauek aurkitzea Aita Coton jesuitaren esku utzi zuela10.

10Axular ez ezik izan ziren beste euskal predikari ospetsuak hamazazpigarren mende honetan, eta beste anitzen artean hauexek leudeke : Soccarro delako bat, Joanes Haramburu saratarra, Debocino escuarra, mirailla eta oracinoteguia... (Bordele, 1635) liburuaren egile frantziskotarra predikari gisa aipatua, Bernard Gasteluzar ziburutar jesuita, predikari Baionan 1656an, baina jansenisten harre-ra gaitzaren aitzinean Oloron aldera joan zena, hemengo apezpiku Arnaldo Frantzisko Maitye jaunarekin 1672an Zuberoa osoari bisita egin ziona11 eta Eguia Catholicac... bertso liburuaren egilea (1686). Zuberotarren artean baziren Hugues Dedieu-k12 esaten digunez hainbat predikari frantziskotar euskaldun, hala nola, Nikolas izeneko bat ozaztarra Maulen 1680an hila, Basile ozaztarra hau ere, Akizen 1693an hila, Frantzisko delako bat, mauletarra eta idazlea, erlijio liburu bat idazteaz gain, inprimategiko berrikuntzaz idatzitakoa13 edota Jose-Maria mauletarra eta Baionan 1719an hila.

11Eta iparraldekoez soilik ez mintzatzearren Solarte, zeinek Donostian 1621an igande arratsaldetan denen probetxu eta gusto handiz predikatzen omen zuen eus-karaz, eta, hain zuzen, 1628ko Garizuma iristean jesuiten eleiza igande arratsal-detan hainbeste jendetzaz betetzen zen, non denak bertan sartu ezinik eskatu zuten Santa Mariako elizan jarraikitzea sermoiekin, egin omen zena denen ari-men probetxu handiz14. Baina prediku luzeak zirenean, Zuberoan bederen, Belapeyrek15 zioen bezala, jende xumeari loakarrazteko gehiago balio zioten mis-terioak konpreniarazteko baino :

predicu lucez baino ihikiago eta hobeki, çoin gente chehec ençun beçain sarri ahaz-ten baitutie, ceren bortu arte hoyetan goure Laborari eta Cabaleçain gachoac lanez akhituric, hen espiritiac hain sortha eta lamputs guerthatcen baitira, non hoboroetan Predicu handiec eliçan lehen loeraziten baitutie eciz iratçartcen misterio barnen hart-ceco.

12Ingurune honetan bada beharko genuke kokatu ondoren aipatuko dugun eta aztertzera goazen sermoia.

13Eskuzkribuak 22 zentimetroko hiru folio betetzen ditu bi aldetatik idatzirik, eta Koldo Mitxelena Kultur uneko Urkixo fondoan 6654 zenbakia darama, eta honako hitzak ditu karpetatxoak, MS que me regalo Jean de Jaurgain16. Hizkia irakurtzeko aski zaila zuenez horrelako idazkiekin ohiturik dauden paleografia irakasleengana jo nuen, hain zuzen, Jose Manuel Fradejas eta Blas Casado UNED-eko doktoreengana. Lehenak esan zidanez, XVI. mende erdialdeko tes-tuak arakatzen ibili berria zelarik Iruñean hizki aski berdintsua topatu omen zuen. Bigarrenak XVI. mende bukaerako edo XVII. mende hasierakoa zitekeela. Bestalde, Jean Baptiste Orpustan, erdi aroko testuetan aditua den irakasle jauna-ri ere kontsulta egin nion, eta honek Axularren garaikotzat eman zitekeela adie-razi zidan.

14Egia esan niri, paleografian aditua ez naizelarik, testuak lanak eman dizkit ira-kurtzeak eta transkribitzeak, eta ez nago batere ziur irakurketa beti zuzena egin dudanik. Dena den, hurrengo irakurleei zertxobait bidea erraztu diedalakoan nago. Nere uste apalez grafiak eta hizkera azterturik, Bertrand Zalgizekoaren edota Ivan Tartasenarekin antza gehiago dauka testuak Athanase Belapeyreren idatziekin baino, hau da mende hasieratik edo erditsutik hurbilago legokeelakoan nago mende bukaeratik baino, eta aski urrun gelditzen da bai estiloz bai eta hiz-keraz Francisco Ondarrak17 argitaratu 1729ko euskaraz idatzitako lehen sermoi nafarretik.

15XVI. mendean Leizarragak ete bere laguntzaileek itzulpenetan grafia sistema guztiz koerente bat sortu zuten, baina erlijio gerren ondorioz ez zuen arrakasta gehiegirik ukan, tamalez. XVII. mende hasieran Materrek lanak izango ditu Saran ikasi zuen euskara konbentzio logikoz islatzen, Axular bera sortu zen aniz-tasunaren oihartzun egingo delarik. Dena den Oihenart hartu beharko genuke ortografi arauemaile aitzindari gisa, atsotitzei eta neurtitzei ezarri « De l'Orthographe Basque » deitu oharretan, ez du, ordea, gure sermoilariak ohar horiek.

16Tartasek bezala/u/eta/ü/fonemak adierazteko <ou> digrama eta <u> grafe-mak erabiliko ditu, hala : goure, gincoua, ourte, celuco, paradussu, çuhur...

17Badu hitz bukaeretan bokala ixteko jaidura, Detxepare eta Oihenartek bezala hala, adibidez kasu hauetan :

18- e + -a → -ia : beccatoriac, indignationiac, nombrian, bercia...
- e + -e → -ie : dutielaric,...
- u + -a → -ia : mundiaren, paradussia, santificatia,...
- u + -e- → -ie- : cien, santien,...

19Leherkari belare hasperendunari dagokionez, hots,/k/fonemaren aldaerari buruz adierazi behar dugu gertuago dagoela Detxeparengandik Tartasengandik baino, adibidez, kasu honetan :

20<cc> : beccatore guira eta mira eztaquigula (Detxepare, XIII, 25)
beccatoria cer eguinen duc (Sermoia, f.3v)

21<kh> : bekhatoria eta bekhatoressa cier mintço niz (Tartas, 12)

22Halaber - ki duten adberbioetan berdintasun handiagoa ematen da Detxeparerekin Belapeyrerekin baino :

23<qu> : salvatuyac ieyncoarequi bethi alegueraqui (Detxepare, I, 374): rigourousqui gastigatceco (Sermoia, f. 3r)

24<k> : perestuki biciric ere (Belapeyre, Hitzaurrea)

25Ez dago, noski grafietan koerentzia osoa grafietan, gure irakurketan bedere honako hitz beraren aldaerak ateratzen baitzaizkigu : erho (f. lr, 1. 16) eta ero (f.lr, 1. 32) ; berhalla (f. lv, 1. 71) eta berehalla (f. 2r, 1.1), geischi (f.2v, 1. 155) etageissy (f. 2v, 1. 134)...

26<r->, hots, dardarkariak aurki daitezke hitz hasieran inolako bokal eransketa-rik gabe, adibidez : representatcen (f. 1r, 1. 27), revoltatcen (f. lv, 1. 47), ruinala (f. 1r,l. 14)...

27Eredu latinoaren eta frantsesaren eraginak, beraz, ageri zaizkigu nabarmenki hurrengo etsenpluetan bezala : scriptura (f. 1r, 1. 15), spiritu (psalmistak (f. lv, 1. 43), mysterio (f. 1r, 1. 23), Zacharie (f.lv, 1. 59), San Hyeroni... (f. lr, 1. 19), St. Augustic (f. lv, 1. 75)...

28Morfologiari dagokionez azpimarratzeko da deklinabideko (-eri, -ganik, -la, -tarik,...) bereizgarriez kanpo, ageri den 'ore' izen-lagun genitiboa (impossible içanen ceic ore beccatien gordatcea, f.3v, 1. 206) zein Maisterrengan eta Beñat Mardoren kopletan 'hire' bilakaturik den. Halaber, dreicu eta dreiquie aldaerek pentsatzera garamatzate XVII. mende hasierakoa daitekeela testua.

Hiztegia

29ABERE
- aberen (f. 2v, I. 122)

30ADAN
- Adam (f. 3v, 1. 196)

31ADBERTITU
- advertitcen (f. lr, 1. 13)

32AFEKZIONE
- affektionen (f. 1r, 1. 26)

33AGERTU
- aguertu (f. lr, 1. 5)

34AGRADABLE
- agradablea (f. 2v, 1. 151)

35AHAL
- ahal (f. 3r, 1. 189)

36AINITZ
- ainistz (f. lr, 1. 4)

37AINGURU
- ainguriez (f. lv, 1. 76)

38AITORTU
- aitortcera (f. 2r, 1. 97)

39AITZIN
- aitcinian (f. 3v, 1. 205)

40AKABI
- acabiez (f. 2v, 1. 122)

41AKZIONE
- actioneren (f. lv, 1. 49)

42ALARMA
- alarmatan (f. lr, 1. 13)

43ALDE
-alde(f. lr, 1. 13)

44ALTXATU
- altchatu (f. 1v, 1. 44)

45AMA
-ama(f. 2v, 1. 119)

46AMUREKATIK
- amourecatic (f. 2r, 1. 80)

47ANDRE DENA MARIA
- andre dena Mariaz (f. 2v, 1. 154)

48ANIMAL
- animal (f. 2r, 1. 108)

49APREHENDITU
- aprehenditcen (f. lv, 1. 44)

50ARAUZ
- araus (f. 3v, 1. 220)

51ARGI
- arguia (f. lv, 1. 74)

52ARGIZAGI
- arguiçaguia (f. lr, 1.4)

53ARIMA
- arima (f. 2r, 1. 94)

54ARRASU
- arrasou (f. lv, 1. 40)

55ARREBA
- arreba (f. 2v, 1. 148)

56ARTE
-artian(f. lv, 1. 53)

57ASOZIAZIONE
- associacionebat (f. 2v, 1.148)

58ASTRE
-astre(f. 3r, 1. 174)

59ATRAPARAZI
- attraparacitcen (f. 2r, 1. 101)

60AUGUSTI
- St. Augustic (f. lv, 1. 75)

61AZALI
- açalia (f. 2v, 1. 131)

62AZKARKI
- ascarqui (f lr, 1. 16)

63AZKEN
- asquen (f. lr, 1. 21)

64BADA
- bada (f. 2v, 1. 148)

65BAIZIK
- baici (f. 2r, 1. 88)

66BALANTZA
- balantçan (f. lv, 1. 42)

67BALE
- valian (f. f. 3r, 1. 192)

68BALIATU
- balia eneçaçun (f. 3v, 1. 220)

69BAT
-batez(f. lr, 1. 12)

70BEGI
- beguiac (f. lv, 1. 61)

71BEGIRAZALE
- beguiraçaliac (f. 2v, 1. 144)

72BEGITARTE
- beguitarte (f. lv, 1. 61)

73BEHAR
-behar(f. lr, 1. 21)

74BEIRE
- beyrebat houragatic (f. 3v, 1.231)

75BEKHATORE
- beccatoriac (f. 1r, 1. 22)

76BEKHATU
- beccatiac (f. lr, 1. 7)

77BELDUR
- beldurrequi (f. lv, 1. 68)

78BELSTU
- belsturen (f. lr, 1. 11)

79BENA
-bena(f. lr, 1. 31)

80BENGATU
- vengatcea (f. lr, 1. 3)

81BERA
-berac(f.3v, 1. 213)

82BER (E) HALA
- berhalla (f. lv, 1. 72), bere-halla (f. 2r, 78)

83BERE
- bere (f. lr, 1. 2)

84BERTUTE
- bertutiac (f. 3v, 1.215)

85BERTZE
- bercia(f. lr, 1. 16)

86BESTE
- bestera (f. lr, 1. 22)

87BETE
-bete(f. lr, 1. 12)

88BETI (ERE)
- betiere (f. 2r, 1. 79)

89BEZALA
- beçalla (f. 2r, 1. 105)

90BI
- by (f. lr, 1. 15)

91BIHOTZ
- bihotçaren (f. lr, 1. 24)

92BIZI
- biciaren (f. lv, 1. 41)

93BLASPHEMA
- blasphemac (f. lv, 1. 55)

94BORONTATE
- borontaten (f. lr, 1. 25)

95BORTU
- bortiac (f. 2v, 1. 138)

96BORTZ
- borz (f. 2r, 1. 84)

97BURUZAGI
- buruçaguiaren (f. 3v, 1. 223)

98BUXI
-bougibat(f. 3v, 1. 231)

99DALIBAD
- Dalibaden (f. 2r, 1. 101)

100DANTE
- Dante (f. lr, 1. 36)

101DEITU
- deituruc (f. 3v, 1. 196)

102DENA
- denen (f. lv, 1. 70)

103DESIRATU
- desiratcen (f. lr, 1. 14)

104DESKARGATU
- descargatcea (f. lr, 1. 4)

105DETESTAZIONE
- detestationetan (f. 3r, 1. 176)

106DEUS
- deus (f. lr, 1. 111)

107DIBISATU
- divisatu (f. lv, 1. 73)

108DIO (ik. ERRAN)DOKTOR
- doctor(f. lr, 1. 13)

109DOLORE
- doloria (3v, 1. 230)

110DURUNDA
- durunda (f. 2r, 1. 101)

111EBANGELIO
- evangeliouac (f. lr, 1. 13)

112EDER
-eder(f. lr, 1. 10)

113*EDIN
- estetiala (f. lr, 1. 34), estadin, guintian,

114*EDUN
- cian (f. lr, 1. 3), cianian, cialaric, dut, duc, du, duçuduçie, duie, dituc, dutu, dutuçu, dutuie, beitu, citic, çitiçuc, dutuquec, dien, dian, diala, dialaric, estialaric, estiçu, dutielaric, etcielaric, beitcian, dion, dreicu, esteitadacie, gutu, guntiala, niqueçu,

115EFORT
- effortac (f. 2r, 1. 91)

116EGIA
- eguiaren (f. 1r, 1. 29)

117EGILE
- eguiliac (f. 3v, 1. 215)

118EGIN
- eguiten (f. lr, 1. 31)

119EGINAHAL
- eguin-ahal (f. lr, 1. 31)

120EGIPTA
-Egipta(f. lr, 1. 5)

121EGITEKO
- eguitecouac (f. 2v, 1. 127)

122EGON
- egon (lr, 1. 5), çagouelaric

123EGOTZI
- egotciren (f. 2v, 1. 137)

124EGUN
- egunez (f. 1r, 1. 5), egunco...

125EITZI
- eitcitcen (f. lv, 1. 53)

126EKI
- equia(f. lr, 1. 4)

127EKLESIASTIKO
- ecclesiasticouac (f. lr, 1. 15)

128EKLIPSATU
- eclipsaturen (f lr, 1. 11)

129EKLIPSE
- ecclipsen (f. 2v, 1. 121)

130ELE
- eliac (f. 3r, 1. 166)

131ELIZA
- eliça (f. 2v, 1. 119)

132EMAN
- emaiten (f. lv, 1. 2)

133ENE
- ene (f. 1v, 1. 45), eni (f. 3v, 1. 229)

134ENPELTATU
- empeltaturuc (f. 3v, 1. 202)

135ENTELEGAMENTU
- entelegamentiac (f. 1r, 1. 14)

136ENTELEGATU
- entellegatu (f lr, 1. 31)

137ENTZUN
- ençuten (f. 2r, 1. 104)

138ERAKARRAZI
- eracarracitcen (f. 2r, 1. 117)

139ERAKATSI
- eracastendu (f. lr, 1. 31)

140ERACUTSI
- eracutssi (f. lr, 1. 3)

141ERATSI
- eratsirenda (f. 3v, 1. 216)

142ERAZATU (?)
- eraçatu (f. 3r, 1. 193)

143ERE
- ere (f. lr, 1. 29)

144EREKARRARAZI
- erecarraracitceco (f. 3r, 1. 188)

145ERETZI
- eretcin (f. 2v, 1. 133)

146ERI
- eri (f. 2r, 1. 89)

147ERIDEN
- erideiten (f. 2r, 1. 92)

148ERITARZUN
- eritarçunetan (f. 2r, 1. 90)

149ER (H) O
-erho(f. lr, 1. 16), ero (f. lr, 1.32)

150ERORI
- eroriren (f. lr, 1. 20)

151ERRAN
- erraiten (f. lr, 1. 22), dio

152ERRAILE
- errailiac (f. 3v, 1.214)

153ERRENDATU
- erendatu (f. 1v, 1. 49)

154ERREPRESENTATU
- errepresentatcen (f. 1v, 1. 63)

155ESKEINI
- esqueini (f. 3v, 1. 229)

156ESKU
- esquietara (f. 2v, 1. 132)

157ESKUIN
- esquinez (f. lr, 1. 22)

158ESPARANTZA
- esparançatan (f. 2r, 1. 93)

159ESTATU
- estatu (f. 2r, 1. 94)

160ESTONATU
- estonatceco (f. 3r, 1. 187)ETA
- eta(f. lr, 1. 17)

161ETCUNIAN (ik. *EDUN)

162ETXE
- etchen (f. 2v, 1. 131)

163EXPRIMATU
- exprimatcen (f. 2v, 1. 141)

164EZAGUTU
- eçagutciac (f. lv, 1. 71)

165*EZAN
- deçaque (f. 2v, 1. 128), enecaçun, eçaçie, ditçanian, ditçenian.

166EZARRI
- eçarten (f. lr, 1. 17)

167EZI
- ecy (f. lr, 1. 23)

168EZKER
- esquerrian (f. lr, 1. 22)

169FABORABLE
- favorable (f. 2r, 1. 104)

170FABORE
- favoriac (f. 3r, 1. 157)

171FALSU
- falsu peçu eguiliac (f. 3v, 1. 214)

172FAXUS
- faschous (f. 2v, 1. 152)

173FURIA
- furia (f. 3r, 1. 189)

174GABE
- gabe (f. 2r, 1. 103)

175GABETARIK
- gabetaric (f. lr, 1. 3)

176GAI
- gaiac (f. 3r, 1. 169)

177GAIN
- gaignen (f. 1r,1. 3)

178GAINELATIKO
- gaignelatico (f. 2v, 1. 123)

179GAIZA
- gaiça (f. lv, 1. 47)

180GAIZKI
- gaisqui (f. lr, 1. 37)

181GAIZTO
- gaistouac (f. lv, 1. 47)

182GALDU
- galduren (f. 3r, 1. 181)

183GASTIGATU
- gastigatceco (f. 3r, 1. 177)

184GERREN
- guerren (f. 2r, 1. 82)

185GEZUR
- gueçour errailiac (f. 3v, 1. 214)

186GIZON
- guiçonen (f. lr, 1. 7)

187GLORIA
- gloria (f. 3v, 1. 232)

188GOBERNATU
- gobernatcea (f. 2v, 1. 150)

189GOGO
- gogoua (f. 2v, 1. 127)

190GOITI
- goity (f. 3r, 1. 162)

191GORDATU
- gordatcera (f. 3v, 1. 1979

192GORDE
- gorderen (f. lr, 1. 10)

193GORRITU
- gorrituren (f. 3r, 1. 172)

194GOSE
- gosse (f. 3v, 1. 228)

195GRAZIA
- gracia (f. 2v, 1. 142)

196GURE
- goure (f. lr, 1. 2)

197GUTI
- gutiago (f. lv, 1. 1)

198HA
- ha (f. lv, 1. 54)

199HAIEK
- hayec (f. lv, 1. 64)

200HAIETARIK
- haietaric (f. 2r, 1. 88)

201HAIN
- hain sarri (f. 2r, 1. 86)

202HAITATU
- haitatu (f. 2r, 1. 84)

203HALA (NULA)
- halla noulla (f. lr, 1. 23)

204HAN
-han(f. lv, 1. 52)

205HANBAT
- hambat (f. 2r, 1. 104)

206HANDI
- handitan (f. lr, 1. 6)

207HANDITARZUN
- handitarçuna (f. lv, 1. 2)

208HANITZ
- hanits (f. lr, 1. 4)

209HARAT
- harat (f. 2r, 1. 82)

210HAREN
- haren (f. lr, 1. 3)

211HARENTAKO
- harentaco (f. 2r, 1. 109)

212HARK
- harc (f. lr, 1. 36)

213HARRI
- harribat (f. lv, 1. 60)

214HARTAN
- hartan (f. 2v, 1. 124)

215HARTARA
- hartara (f. 2r, 1. 105)

216HARTU
- hartu (f. 2v, 1. 130)

217HASTIO
- hastio (f. 2r, 1. 100)

218HATSARRE
- hatsarrian (f. 1v, 1. 78)

219HELTU
- helturen (f. 3r, 1. 175)

220HENOCH
- Henoch (f. 2r, 1. 83)

221HERRI
- herria (f. lr, 1. 6)

222HIEROSME
- Hyerosmec (f. lr, 1. 19)

223HIRE
- hire (f. 3v, 1. 195)

224HIRUR
- hirour (f. lr, 1. 5)

225HITZ
- hits (f. lr, 1. 13)

226HOBEKI
- hobequi (f. 2r, 1. 92)

227HOBORO
- hoboro (f. lr, 1. 33)

228HOGEI
- hoguey (f. 2r, 1. 83)

229HOIEK
- hoiec (f. lr, 1. 20)

230HOLA
- hola (f. 3v, 1. 221)

231HON
- hon dena (f. 2r, 1. 109)

232HONTAN
- hontan(f. 1v, 1. 67)

233HORI
- hori (f. lv, 1. 70)

234HORO
- horo (f. 2r, 1. 93)

235HUNEK
- hounec (f. lr, 1. 23)

236HUNEN
- hounen (f. 2r, 1. 108)

237HUILENDANIK
- huillendanic (f. lv, 1. 68)

238HURA
- hourac (f. lr, 1. 10)

239HUR
- houragatic (f. 3v, 1.231)

240IA
- ia (f. 2r, 1. 89)

241IDOKI
- idoquitia (f. lv, 1. 57)

242IGARAN
- igaran (f. lv, 1. 45)

243IKARARAZI
- icararacirendu (f. 2v, 1. 137)

244IKARATU
- icaraturen (f. 2v, 1. 125)

245IKUSARAZI
- icousaracirendu (f. lr, 1. 9)

246IKUSI
- icoustiaren (f. lv, 1. 57)

247IMAJINAZIONE
- imaginacioneren (f. lr, 1. 24)

248INDIGNAZIONE
- indignationiac (f. lr, 1. 8)

249INGRAT
- ingratac (f. 3v, 1. 228)

250INJUSTU
- injustouac (f. 3v, 1. 202)

251INKLINAZIONE
- inclinacionen (f. lr, 1. 26)

252INPIETATE
- impietaten (f. lr, 1. 3)

253INPOSIBLE
- impossible (f. 3v, 1. 205)

254INSEPARABLE
- inseparableen (f 2v, 1. 148)

255INSUPORTABLE
- insuportablia (f. 3v, 1. 226)

256INTERPRETATU
- interpretatcen (f. lr, 1. 20)

257IRABAZI
- irabaci (f. 2v, 1. 145)

258IRATZARRI
- iratçartcen (f. 2v, 1. 120)

259ITSASO
- itsassouaren (f. 2v, 1. 122)

260IZAN
- ciren (f. lr, 1. 5), cen, cela, cenetic, iz, da, beita, esta, date, dela, dena, denian, dira, beitira, diren, direnac, dire-nian, direla, direlaric, etcela-ric, beitcen, etciren, beitie, ceic, beitceic, ceio, ceie, izanen

261IZAR
- içarrac (f. lr, 1. 5)

262JAN
- jatera (f. 3v, 1.229)

263JARRI
- jartceco(f. lr, 1. 28)

264JAUN
- jaun (f. lv, 1. 2)

265JEITSI
- geissy (f. 2v, 1. 134)

266JENDE
- gendiery (f. lr, 1. 8)

267JENTATE
- ientaten (f. lr, 1. 3)

268JESU KRIST (O)
- Jesus Christ (f. lv, 1. 63), Jesu Christoren (f. 2v, 1. 154)

269JIN
- ginen (f. 3v, 1. 209)

270JINKO
- ginco (f. 1r, 1. 2)

271JO
- jo(f. 3v, 1. 196)

272JOAN
- jouaiten (f. 2r, 1. 106)

273JOB
- Job (f. lv, 1. 67)

274JOSAPHAT
- Josaphateco (f. 3r, 1. 192)

275JUGAMENTU
- jugamentien (f. lr, 1. 8)

276JUGATU
- jugaturen (f. 2r, 1. 80)

277JUJE
- jugia (f. lv, 1. 64)

278JUSTIZIA
- justiciaren (f. lr, 1. 33)

279JUSTU
- justouac (f. 3v, 1. 212)

280KANDELA
-candela(f lr, 1. 10)

281KITATU
- quittatcendutu (f. lr, 1.32) 3

282KOLERA
- coleraren (f. lr, 1. 3)

283KONDEMNATU
- condemnaturenda (f. 3r, 1. 181)

284KONDUSITU
- condusitia (f. 2v, 1. 119)

285KONKLUDITU
- concluditu (f. lr, 1. 9)

286KONSENTITU
- consentitu (f. lr, 1. 3)

287KONSIDERATU
- consideratcen (f. 1r, 1. 30)

288KONSTRENT
- constraint (f. 2v, 1. 133)

289KONTATU
- contatcen (f. lv, 1. 69)

290KONTENTAMENDU
- contentamentiac (f. 2r, 1. 112)

291KONTRARIO
- contrarioua (f. lr, 1. 31)

292KONTRE
-contre(f. lv, 1. 48)

293KONTU
- conturuc (f. lv, 1. 46)

294KREATU
- creatu (f. 2r, 1. 82)

295KREAZALE
- creaçaliac (f. 1v, 1. 73)

296KRIMINEL
- criminela (f. 2v, 1. 130)

297KRISTIANO
- christianouac (f. 3r, 1. 162)

298KURUTXE
- curutcheco (f. 3v, 1. 199)

299LANTATU
- lantatu (f. 3v, 1. 202)

300LEHEN
- lehen (f. lv, 1. 73)

301LEKU
- lecutaric (f. 1v, 1. 60)

302LIBERTATE
- libertatian (f. lv, 1. 53)

303LOTSA
- lotsaz(f. lr, 1. 33)

304LOTSAGARRI
- lotssagarriric (f. lr, 1. 4)

305LUR
- lurreco (f. 2r, 1.78)

306MAIESTATE
- maiestatia (f. lv, 1. 1)

307MAITE
- maite (f. 2r, 1. 100)

308MALER
- malheurrac (f. 2r, 1. 113)

309MANU
- maniac (f. 2r, 1. 114)

310MARADIKATU
- maradicaturen (f. 3r, 1. 170), maradicatiac (f. 3v, 1. 228)

311MARIA
- Maria (f. 2v, 1. 154)

312MEDIZI
- mediciac (f. 2r, 1. 92)

313MINTZATU
- minçatu (f. 2r, 1. 86)

314MIRAKUILU
- miracuillu (f. 2r, 1. 85)

315MISERABLE
- miserabliac (f. 3r, 1. 190)

316MISERIKORDIA
- misericordiasco (f. 2v, 1. 146)

317MISTERIO
- mysterio (f. lr, 1. 23)

318MITILA
- mitilarenac (f. 3v, 1. 224)

319MUNDU
- mundiaren (f. lr, 1. 6)

320MUSIKA
- musica (f. 2r, 1. 100)

321NAHI
- nahi (f. lr, 1. 7)

322NATURA
- natura (f. 2r, 1. 91)

323NI
- nic (f. lr, 1. 14)

324NON
- non(f. lr, 1. 21)

325NONBRE
- nombrian (f. lr, 1. 27)

326NULA
- noulla (f. lr, 1. 37)

327NURK
- nourc (f. lr, 1. 29)

328OBRA
- obren(f. lv, 1. 41)

329OBTENITU
- obtenitcea (f. 3v, 1. 211)

330ODEI
- f. lv, 1. 53)

331OFENSATU
- offensatcen (f. 3r, 1. 180)

332OGEN
- oguenic (f. 3r, 1. 175)

333OGENDURU
- oguenduruc (f. 3r, 1. 174)

334OGI
- ogui bougibat (f. 3v, 1. 230)

335OHARTU
- ohart (f. lr, 1. 34)

336OIHU
- oihu (f. 2v, 1. 138)

337ONSA
- onsa(f. lr, 1. 31)

338OMNIPOTANT
- o (mn) ipotantac (f. lr, 1. 2)

339ORANO
- orano (f. 2r, 1. 87)

340ORDU
- orduz (f. lr, 1. 2)

341ORDIAN
- ordian(f. 2r, 1. 91)

342OREIN
- oreignec (f. 2r, 1. 100)

343ORO
- orotan (f. lr, 1. 4)

344OSAGARRI
- ossagarria (f. 2r, 1. 99)

345OSTO
- ostouac (f. 2v, 1. 124)

346OTIAN
- otian (f. 3v, 1. 194)

347OTOITZ
- otoitciac(f. 3r, 1. 158)

348PARADUSU
- paradussiaren (f. 2r, 1. 117)

349PASIONE
- passionez (f. 3r, 1. 159)

350PE
- piala (f. 3v, 1. 197)

351PENA
- pena (f. 2r, 1. 103)

352PENITENTZIA
- penitentciatara (f. 2r, 1. 117)

353PENSATU
- pensatcen (f. 1v, 1. 40)

354PERSONAJE
- personage (f. lr, 1. 16)

355PEZU
- peçouas (f. 2v, 1. 135)

356PHARAON
- pharaonen (f. lr, 1. 2)

357PIZATU
- piçatceco (f. lv, 1. 42)

358PLAZERAK
- plaserac (f. 2r, 1. 111)

359PREDIKATU
- predicatcia (f. 2r, 1. 88)

360PREDIKATZALE
- predicatçale (f. 2r, 1. 85)

361PRESIDATU
- presidaturen (f. 3v, 1. 211)

362PRIMO
- primo (f. 3r, 1. 176)

363PRTNTZIPALA
- principala (f. lv, 1. 47)

364PROBIDENTZIA
- providencia (f. lv, 1. 57)

365PROPHETA
- propheta (f. lv, 1. 59)

366PSALMISTA
- psalmistac (f. 2v, 1. 141)

367PUNTU
- puntiala (f. 2r, 1. 102)

368PUXANTZA
- puchança (f. 3v, 1. 210)

369REBELAZIONE
- revelacionez (f. 3v, 1. 199)

370REBOLTATU
- revoltatcen (f. lv, 1. 47)

371REFORMATU
- reformatcera (f. 2r, 1. 98)

372REFUJIO
- refugio (f. 3v, 1. 195)

373REGRETA
- regretia (f. 3v, 1. 230)

374REPRESENTATU
- representatcen (f. lr, 1. 27)

375REPROBATU
- reprobatien (f. 1r, 1. 27)

376REPROTXU
- reprotchiac (f. 3v, 1. 227)

377RESIGNATU
- resignatcea (f. lr, 1. 25)

378RESOLUTU
- resoluturic (f. lr, 1. 2)

379RETEINTU
- retenituren iz (f. 3v, 1. 195)

380RETIRATU
- retiratcen (f. 2r, 1. 116)

381RIGURUS
- rigourous (f. 2v, 1. 152)

382RIGURUSKI
- rigourousqui (f. lr, 1. 7)

383ROBUR (?)
- robour (f. 2r, 1. 108)

384RUINA
- ruinala (f. lr, 1. 3)

385SAHETSA
- sahetsaz (f. 3r, 1. 193)

386SALUTATU
- salutatcea (f. lr, 1. 14)

387SALBARAZI
- salvaracitcen (f. 2r, 1. 102)

388SALBAZALE
- salvaçalia (f. lv, 1. 63)

389SAN
-san (f. lr, 1. 19)

390SANTA
-s(an)tan (f. 1r, 1. 15)

391SANTIFIKATU
- s (an) tificatiac (f. lr, 1. 21)

392SANTU
- s (an) tien (f. lr, 1. 25)

393SARRI
- sarri (f. 2r, 1. 86)

394SARTU
- sartu (f. 2v, 1. 131)

395SEKONDO
- secondo (f. 3r, 1. 187)

396SEKULA
- secula (f. 1v, 1. 41)

397SEME
- semien (f. 3r, 1. 169)

398SEPARATU
- separatcen (f. lv, 1. 77)

399SEPARAZIONE
- separacione (f. lv, 1. 75)

400SIGNIFIKATU
- significaturen (f. lr, 1. 23)

401SIGNO
- signo (f. lr, 1. 4)

402SINISTE
- siniste (f. lv, 1. 67)

403SKRIPTURA
- scriptura (f. lr, 1. 15)

404SOGIN
- soguiten (f. lv, 1. 60)

405SOLAMENTE
- solamente (3v, 1. 214)

406SPIRITU
- spiritu (f. 2v, 1. 119)

407SUBORNATU
- subornatubatec (f. 2v, 1. 129)

408SUPORTATU
- supportatcen (f. 3r, 1. 189)

409TENEBRA
- tenebra (f. lr, 1. 6)

410TENPESTA
- tempesten (f. 2v, 1. 122)

411TERRESTRE
- terrestrian (f. 3v, 1. 197)

412TERRIBLE
- terrible (f. 3v, 1. 216)

413TRIBULAZIONE
- tribulacione (f. 3v, 1. 226)

414TRISTE
- tristez (f. 2v, 1. 123)

415TRONPETA
- trompeten (f. 2v, 1. 121)

416UHUIN
- ouhouiner (f. 3r, 1. 182)

417UKAN
- ucanen (f. lr, 1. 34)

418UKATU
- ucaturen (f. 2v, 1. 156)

419UKITU
- uquiten (f. 3r, 1. 167)

420UME
- umen (f. 2r, 1. 102)

421URRATS
- urratsac (f. lv, 1. 69)

422URRENDU
- urrentcian (f. lr, 1. 7)

423URTE
- ourte (f. 2r, 1. 84)

424URTUKI
- ourtouquitcen (f. lv, 1. 61)

425USTE
- ouste (f. 1r, 1. 7)

426UTSU
- ouste (f. lr, 1. 34)

427UTZULI
- utçultcen (f. 1r, 1. 28)

428XAHATU
- chaturen (f. 3r, 1. 159)

429XERKATU
- chercatu (f. lv, 1. 50)

430ZAKARIE
- Zacharie (f. lv, 1. 59)

431ZAZPI
- çaspy (f. lv, 1. 60)

432ZELU
- celuco (f. lr, 1. 10)

433ZER
- cer (f. lv, 1. 54)

434ZERBITZARI
- serbutçaria (f. 3v, 1. 223)

435ZERBUTZATU
- cerbutçatcen (f. lv, 1. 2)

436ZEREN ETA
- ceren eta (f. lv, 1. 40)

437ZERGATIK
- cergatic (f. 3r, 1. 171)

438ZOIN
- çoin (f. 2r, 1. 103)

439ZU
- cien (f. lr, 1. 14)

440ZUHAIN
- çuhain (f. 3v, 1. 197)

441ZUHUR
- çuhur(f. lr, 1. 16)

442ZUHURTARZUN
- çuhurtarçun (f. lr, 1. 24)

443ZUIN
- çuin (f. lr, 1. 29)

444ZURE
- çoure (f. 2v, 1. 144)

445Nabarmen denez hitz zerrenda honetan mailegu ugari ageri dira, batik-bat lati-netik, frantsesetik eta batzuk ere gaztelaniatik. Maizenik ageri zaigun hitza ginco da, 22 aldiz ageri dena, eta ondoren datoz : beccatore14, beccatu13, eta ordian13... Beraz, argi eta garbi dago direla biak Jainko eta bekataria sermoiaren bi ardatz nagusiak. Eta predikatzaileak darabiltzan aipamenak testamentu zahar-rekoak dira gehien bat : Psalmoak (5 aldiz, eta behin zenbakia oker emanez), Job (2 aldiz), San Lukas (3 aldiz), Genesia edo Etorkia behin, eta Zakarias beste batean. Elizaren aiten artean San Agustin eta San Jeronimo ditu aipatzen binaka aldiz, baina badu ere beste aipamen berezi bat, ez dena agertzen ez Axularren ez eta Tartasen aipamen ugarien artean, hau da, Dante, zeinek Errenazimenduko kutsu bat ematen dion testuari, eta predikariari halako kultur jazkera modukoa, aski berezirik gelditzen dena konparatuez gero sermoi hau 1729ko goi-nafarrera hegoaldekoarekin.

446Hau argumentazioaren moduan ere nabarmentzen da, adibidez erabiltzen due-nean arrazoinak agertzeko hitzok : Primo (f. 3r, 1. 176) eta Secondo (f. 3r, 1. 187). Urthubiek Axularren estiloaz dioena, alegia, atque uberem authoris facundiam magna cum erudictione, aberastasuna eta erudizioa bat dihoazela urdazubitarra-rengan, berdintsua esan dezakegu gure autore ezezagunaz, zein jesuitek maite zuten korronte asianista barnean koka dezakegun. Modu hau « kolore » en erabile-ran (deskripzioneak, errekurtso patetikoak eta beste) hala nola varietas ingenio-rum delakoan, hots, injenioen ugaritasunean oinarritzen da, zeinek aske uzten zion predikari bakoitzari, eredu hainitzen aitzinean, bere estilo propioa sortzen.

447Hona bada ondoren datorren sermoiaren sarrera hitzak amaiturik, beraxek era-bilitakoak errepikaturik :

448- Maradikatuak ingratak ! gose ukan dut eta esteitazue eni jatera eskeini, zer dolorea, zer pena handia, ogi apur bategatik, beire bat uragatik galtzea paradi-suko gloria !18

449Amaitu dut. Mila esker zuen arretagatik.

Haut de page

Bibliographie

1. Albert Lecoy de la Marche, La chaire française au Moyen Age. Slatkine reprints, Genève, 1974, 235 urr.

2. Genevieve Hasenohr, « La prédication aux fidèles dans la première moitié du XIIe siècle. L'enseignement des « sermons limousins », Romania, T. 116, Paris, 1998, 34-72.

3. José Antonio Hernández Guerrero & Ma del Carmen Garcia Tejera, Historia Breve de la Retórica. Ed. Sintesis, Madrid, 1994.

4. Migne, T. 210, col. 110-198.

5. An., Tractatus de modo discendi et docendi ad populum sacra seu de modo praedicandi. Martinus Herbipolensis. Leipzig, s. XV

6. Etienne Hoert, Modus praedicandi subtilis et compendiosus. Strasbourg, 1513.

7. Louis Mourin, Six sermons français inédits de Jean Gerson. Etude doctrinale et littéraire suivi de l'édition critique et de remarques linguistiques. Paris. J. Urin, 1946.

8. De arte oratoria, ac de eiusdem exercendae ratione Tullianaque imitatione, varia ad res singulas adhibita exemplorum copia libri quinque. Auctore Bartholomaeo Bravo è Societate Iesu. MDXCVI.

9. Julio de Urquijo, 1911, « Axular y su libro », RIEV, V, 538-555.

10. Luis Villasante, 1972, Axular. Mendea. Gizona. Liburua. Jakin, Oñate, 74.

11. Athanase Belapeyre, « Itinéraire très détaillé de la visite de M. de Maytie en Soule en 1672 », Etudes religieuses du diocèse de Bayonne. 1900.

12. Hugues Dedieu, « Franciscains et Capucins originaires des provinces basques de Labourd, Basse-Navarre et Soule. Essai de répertoire chronologique (XVIe siecle - début XXe siècle) », Bulletin du Musée Basque, n° 81-82, 1978, 109-182.

13. François de Mauleon, Méthodes : pour bien faire la confession générale, pour bien prier et faire oraison, pour catéchiser les ignorants, pour perséverer dans la grâce de Dieu.

–, L 'esprit de l'orthographe universelle, contenant la reunion de toutes les langues par un seul caractère. Paris, Antoine Chrétien, 1693.

14. J. L. Malaxetxebarria, « Gotzain Jaunaren Aginduatzaz », Jesus 'en Biotzaren Deia, Donostia, 1924, 84, n.2.

15. Athanase Belapeyre, Catechima Laburra eta Jesus-Christ goure ginco jaunaren eçagutçia, salvatu içateco. (1696) Ed. kritikoa, J. L. Davant. Euskaltzaindia, Bilbao, 1983,

16. Jean de Jaurgain, (Ozaze, 1842 - Ziburu, 1920), kazetari, historialari eta literatur kritikari. Karlistadetan Parisko aldizkari baterako idazten zuen bitartean Iruñeko artxiboak miatu zituen. Hainbat libururen egilea da : Arnaud d'Oihenart et sa famille, 1885, La Vasconie : étude historique et critique, 1886 ; L'évêché de Bayonne et la légende de Saint-Léon, 1917...

17. Francisco Ondarra, « Primer sermon en vascuence navarro (1729) », Fontes Linguae Vasconum, n° 38, 1981, 147-175.

18. S. Mattheu, xxv, 41 : Orduan erranen draue ezquerrecoy-ere, Maradikatuac, parti çaitezte eneganic seculaco sura, deabruari eta haren aingueruëy preparaturic dauenera.

42 : Ecen gosse içan naiz, eta eztrautaçue eman iatera : egarri içan naiz, eta eztrautaçue eman edatera. (Joanes Leizarraga, Iesus Christ gure Iaunaren Testamentu Berria, Rochellan, Pierre Hautin, 1571, 50v.)

Haut de page

Pour citer cet article

Référence papier

Patri Urkizu, « Axularren garaiko sermoi argitaragabe bat : erunt signa in sole, et luna, et stellis. l. 21., goure ginco omnipotantac... »Lapurdum, Numéro Spécial 1 | 1999, 186-212.

Référence électronique

Patri Urkizu, « Axularren garaiko sermoi argitaragabe bat : erunt signa in sole, et luna, et stellis. l. 21., goure ginco omnipotantac... »Lapurdum [En ligne], Numéro Spécial 1 | 1999, mis en ligne le 01 juin 2010, consulté le 29 mars 2024. URL : http://journals.openedition.org/lapurdum/1618 ; DOI : https://doi.org/10.4000/lapurdum.1618

Haut de page

Auteur

Patri Urkizu

UNED Madrid
purkizu@flog.uned.es

Articles du même auteur

Haut de page

Droits d’auteur

CC-BY-NC-ND-4.0

Le texte seul est utilisable sous licence CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search